Thế Lữ, "Giây phút chạnh lòng"

 Thiền sư Thích Nhất Hạnh

     (Trích)
      Giao thừa năm nay tôi xin đọc cho quí vị nghe một bài thơ của Thế Lữ, bài Giây Phút Chạnh Lòng. Bài thơ này viết năm 1936 (lúc đó tôi mới 10 tuổi) để tặng cho Nhất Linh, tác giả tiểu thuyết Đoạn Tuyệt. Tôi nhớ là bài thơ này được in vào đầu trang tiểu thuyết Đoạn Tuyệt.

      Trong cuộc sống hàng ngày lâu lâu tâm mình có hơi chùng xuống một chút, hơi yếu xuống một chút, mất đi một ít năng lượng, giây phút ấy gọi là giây phút chạnh lòng.

Anh đi đường anh, tôi đường tôi,
Tình nghĩa đôi ta có thế thôi.
Đã quyết không mong sum họp mãi.
Bận lòng chi nữa lúc chia phôi?

      Lời của người con gái nói với người con trai trong giờ phút người con trai từ giã để lên đường phụng sự lý tưởng của mình. Chuyện đã xảy ra nhiều năm trước và hôm nay người con trai ngồi nhớ lại. 

      Đất nước hồi đó còn nằm dưới sự đô hộ của người Pháp. Những người thanh niên Việt Nam lớn lên bắt đầu có ý thức rằng đất nước mình không phải là một đất nước độc lập cho nên tâm tư họ có những xao xuyến, thao thức: làm thế nào cho đất nước mình được độc lập, tự mình làm chủ lấy mình?

      Trong khi đó guồng máy công an, cảnh sát dưới sự cai trị của người Pháp rất hùng hậu, rất vững mạnh. Họ tìm mọi cách để cho người Việt không có cơ hội đứng dậy để giành lại chủ quyền độc lập cho đất nước mình. Nhưng những thanh niên tân học thấy rõ ràng rằng người dân của một nước mà không làm chủ được đất nước của mình là chuyện rất nhục nhã, không những đối với quốc dân trong giờ phút hiện tại mà còn đối với tổ tiên của mình, tại vì tổ tiên của mình cũng đã từng tranh đấu để quốc gia có chủ quyền, có độc lập. Trong quá khứ có lần Trung quốc chiếm cứ đất nước Việt Nam đến một ngàn năm. Việt Nam trở thành lãnh thổ, một tỉnh của Trung quốc. Việt Nam trong thời ấy hoàn toàn bị mất chủ quyền đối với người Trung quốc.

      Vào lúc Thế Lữ viết bài này là Việt Nam đã bị nước Pháp chiếm cứ gần một trăm năm. Thế Lữ cũng như một số các bạn đã từng có cơ hội đi sang Pháp du học, đậu bằng cử nhân khoa học. Vì vậy những người đó biết thế nào là một nước có chủ quyền, một nước có độc lập nên khi về nước họ rất thao thức, muốn kết hợp bạn bè, tìm mọi cách để có thể có cơ hội giành lại chủ quyền cho đất nước.

      Người Pháp không cho phép ra những tờ báo hay in những cuốn sách và thành lập những tổ chức với mục đích gây ý thức cho quốc dân nhằm khôi phục lại nền độc lập. Nhưng các thanh niên đó đã tìm mọi đủ cách khéo léo để xuất bản những tờ báo, lập những nhà xuất bản sách để truyền bá gián tiếp những tư tưởng đó cho quốc dân. Họ chỉ cần một tờ báo thôi, một nhà xuất bản thôi, vậy mà trong vòng sáu năm, bảy năm họ đã gây được ý thức trong quốc dân và ảnh hưởng của họ đối với quốc dân rất lớn. Nhất Linh là một người đã từng bí mật tổ chức những đảng chính trị để hoạt động, đã từng bị người Pháp bắt bỏ vào tù và đã từng trốn qua Trung quốc để lánh nạn nên những điều mà Nhất Linh nói, những điều Thế Lữ nói là những điều phát xuất từ kinh nghiệm. 

Anh đi đường anh, tôi đường tôi.
Tình nghĩa tôi ta có thế thôi.
Đã quyết không mong sum họp mãi.
Bận lòng chi nữa lúc chia phôi?

      Người con gái nói với người con trai: anh đi cứu nước đi, em sẽ ở nhà. Người con gái này tên là Loan và người con trai tên là Dũng. Loan sinh trưởng trong một gia đình truyền thống, cổ điển, có những lề thói không còn phù hợp với nếp sống mới nữa và nhất là tình trạng mẹ chồng nàng dâu đã làm Loan rất khổ sở. Loan là người đã từng được đi học trường Tây và đã học hết bằng trung học Pháp. Loan đã tiêm nhiễm tư tưởng mới của Tây phương về tình yêu tự do và không muốn bị ràng buộc vào đại gia đình. Nhưng vì hoàn cảnh, Loan bắt buộc phải lấy Thân mà không được lấy người yêu là Dũng. Tại vì Dũng có những tư tưởng cách mạng nguy hiểm nên cha mẹ Loan cấm Loan không được phép yêu Dũng, lấy Dũng và bắt Loan phải lấy Thân, một người con trai rất tầm thường.

      Hai vợ chồng có một đứa con nhưng chẳng may đứa con đó đã chết và bà mẹ chồng nghĩ rằng vì Loan không thể sinh đẻ được nữa nên đã bắt ép Loan phải đồng ý cho Thân cưới một người vợ lẽ, một người vợ thứ hai. Loan là một cô thiếu nữ được học trong trường Tây, được tiêm nhiễm tư tưởng tự do cá nhân của Tây phương mà phải sống trong khung cảnh gia đình phong kiến với những lề thói bắt buộc như vậy thì rất là đau khổ, cho nên Loan thường hay nhớ tới người yêu xưa là Dũng. Dũng thì thấy mình không còn có cơ duyên nào để có thể cưới Loan nên quyết tâm đi kháng chiến, đi cách mạng.

     Có một nguyên do thầm kín nữa là mẹ của Loan có mắc nợ mẹ của Thân và vì vậy phải hứa gả Loan cho Thân. Điều này Loan chỉ khám phá ra sau này khi mà sự việc bị đổ vỡ. Trong một cuộc xung đột, khi Thân xông tới để đánh Loan thì tai nạn xảy ra. Thân vấp té vào lưỡi dao Loan đang cầm để rọc giấy, lưỡi dao đó đâm vào trong bụng Thân và Thân chết. Lúc đó báo chí Hà nội loan tin: Cô Loan giết chồng! Cô Loan giết chồng! Rốt cuộc nhờ một cặp vợ chồng người bạn vận động các luật sư giỏi để cãi cho Loan nên cuối cùng thì Loan được tha bổng vì đây là trường hợp tai nạn chứ không phải là tội cố ý giết chồng. Lúc đó Dũng đang hoạt động cho cách mạng, bí mật đi công tác về thành phố và đã nghe tin có buổi xử án như vậy.

      Đêm đó là một đêm giao thừa, đêm đó là ngày cuối năm và người con trai không có gia đình đã bôn ba nhiều năm, sống rất vất vả, rất khó khăn, trong khi về công tác ở thành phố và được nghỉ ngơi một vài ngày trước khi tiếp tục lên đường thì nghe tin tòa xử trắng án cho Loan. Dũng nhớ tới ngày xưa khi hai người yêu nhau, và có ý muốn rằng bây giờ Loan được tự do rồi, thì mình sẽ tìm cách liên lạc với Loan để nối lại tình yêu ngày xưa. Dũng nhờ hai vợ chồng cô giáo Thảo liên lạc để do xem ý của Loan như thế nào? Đây là những ý tưởng tới với Dũng khi Dũng nằm trên căn gác một mình lạnh lẽo chiều cuối năm và nhớ lại những điều ngày xưa Loan đã nói với Dũng lúc hai người chia tay nhau.

Anh đi đường anh, tôi đường tôi,
Tình nghĩa đôi ta có thế thôi.

Loan dùng giọng điệu rất là anh hùng để người con trai phấn chấn lên đường, để cho người con trai có thêm  nghị lực mà đi hoàn tất được nhiệm vụ của mình.

Anh đi đường anh, tôi đường tôi,
Tình nghĩa đôi ta có thế thôi.

Nếu chúng ta không có điều kiện thuận lợi thì em đi lấy chồng, còn anh đi làm cách mạng. Tại sao phải vương vấn với nhau cho nó khổ? Anh cứ đi đi và em sẽ âm thầm yểm trợ.

Đã quyết không mong sum họp mãi.
Bận lòng chi nữa lúc chia phôi ?

Tại sao phải bịn rịn, anh cứ đi và em cứ ở lại.

Non nước đang chờ gót lãng du
Đâu đây vẳng tiếng hát chinh phu
Lòng tôi phơi phới quên thương tiếc
Đưa tiễn anh ra chốn hải hồ

Nưóc non đang cần những ngưòi con trai như anh.

Non nước đang chờ gót lãng du,
Đâu đây vẳng tiếng hát chinh phu,

Chinh phu là những người con trai đi đánh trận, đi làm cách mạng, đi đánh đuổi quân ngoại xâm.

Đâu đây vẳng tiếng hát chinh phu,
Lòng tôi phơi phới quên thương tiếc,

Tôi có thương, tôi có tiếc nhưng vì lý tưởng mà tôi đành để cho anh đi và tôi thúc đẩy cho anh đi, anh là con trai, anh không nên bịn rịn.

Đưa tiễn anh ra chốn hải hồ.

Hải hồ tức là sông biển, nơi người nam nhi, người con trai có không gian thênh thang để tung hoành. Ý nói rằng tình là cái vướng víu, nếu anh có chí hướng cao cả, anh phải giật đứt sợi giây tình để anh có không gian thênh thang mà làm công việc của người trai.

Anh đi vui cảnh lạ, đường xa,
Đem chí bình sinh dãi nắng mưa,
Thân đã hiến cho đời gió bụi
Đâu còn lưu luyến chút duyên tơ?

Đường anh đi là con đường rất đẹp, con đường của cách mạng, con đường đem lại độc lập tự do cho đất nước và anh đã có chí bình sinh, đã có năng lượng của tình yêu nước thì anh sẽ không có sợ gì nắng, sợ gì mưa, sợ gì khó khăn nữa.

Đem chí bình sinh dãi nắng mưa,
Thân đã hiến cho đời gió bụi

Thân anh, đời sống của anh đã hiến cho lý tưởng phụng sự đất nước thì tại sao anh lại phải bịn rịn?

Đâu còn lưu luyến chút duyên tơ ?

Người con gái đem chút duyên tơ, sự thông minh và thiện chí của mình để giúp người con trai ra đi, rất vững vàng. Nhưng sức người có hạn, cô chỉ nói được như thế trong mười hai câu thôi, đến câu thứ mười ba thì người con gái chùng xuống.

Rồi có khi nào ngắm bóng mây,
Chiều thu đưa lạnh gió heo may.
Dừng chân trên bến sông xa vắng,
Chạnh nhớ tình tôi trong phút giây.

Mình thấy tâm tình Loan trong bốn câu này bắt đầu chùng xuống và tất cả những thiện chí được diễn tả trong mười hai câu trên do đó đã tan thành mây khói.

Rồi có khi nào ngắm bóng mây?

Trên con đường anh đi, có khi nào anh dừng lại ngắm một bóng mây ở chân trời? Và một buổi chiều nào lành lạnh có gió heo may, đứng trên bờ sông xa vắng thì xin anh nhớ lại một chút là ngày xưa chúng ta đã từng yêu nhau.

Chạnh nhớ tình tôi trong phút giây,

Như vậy là chết rồi !

Xin anh cứ tưởng, bạn anh tuy
Giam hãm thân trong cảnh nặng nề.
Vẫn để hồn theo người lận đận,
Vẫn hằng trông đếm bước anh đi.

Anh nên nhớ bạn của anh tuy đang bị kẹt trong một hoàn cảnh nặng nề, khó thở, nhưng mà trái tim của người đó vẫn luôn luôn theo dõi bước chân anh đi và cầu nguyện anh đạt thành chí nguyện. Đó là những lời mà cô nàng đã nói nhiều năm về trước và bây giờ anh chàng nhớ lại. Anh chàng cảm thấy cô độc, cảm thấy cuộc đời của người chinh phu lạnh lẽo, có những giây phút nhớ nhà, có những giây phút cần có sự ấm cúng, có những giây phút cần sự có mặt của một người thương. Giây phút đó là giây phút chạnh lòng.

Lấy câu khẳng khái tiễn đưa nhau,
Em muốn cho ta chẳng thảm sầu.
Nhưng chính lòng em còn thổn thức,
Buồn kia em giấu được ta đâu?

Người con trai ngay từ lúc đó đã biết rằng tuy người con gái đang dùng những lời khẳng khái để động viên mình nhưng kỳ thực trái tim của người con gái đang còn thổn thức lắm.

Lấy câu khẳng khái tiễn đưa nhau,
Em muốn cho ta chẳng thảm sầu,

Là sự vuốt ve, là lòng tốt của người con gái.

Nhưng chính lòng em còn thổn thức

Anh biết rằng trái tim của em đang thổn thức, nhưng nỗi buồn kia của em, làm sao giấu được anh?

Em đứng nương mình dưới gốc mai,
Vin ngành sương đọng, lệ hoa rơi,
Cười nâng tà áo đưa lên gió,
Em bảo: hoa kia khóc hộ người.

Khi hai người chia tay, họ đứng ở dưới một gốc mai.

Vin ngành sương đọng, lệ hoa rơi,

Loan vịn vào cành mai và có những hoa mai rơi rụng xuống.

Em đứng nương mình dưới gốc mai,
Vin ngành sương đọng, lệ hoa rơi,
Cười nâng tà áo đưa lên gió,
Em bảo : hoa kia khóc hộ người.

Hoa khóc chứ em đâu có khóc, Loan đã nói như vậy.

Rồi bỗng ngừng vui cùng lẳng lặng,
Nhìn nhau bình thản lúc ra đi.
Nhưng trong khoảnh khắc thờ ơ ấy,
Thấy cả muôn đời hận biệt ly.

Hai người nói nói, cười cuời nhưng tới giây phút biệt ly, người con trai phải đi thôi. Hai người không còn nói nữa, họ im lặng, họ im lặng trong chốc lát rồi thì người con trai bước đi. Giây phút đó là giây phút khó khăn nhất của cả hai người vì không có hy vọng gì để trong tương lai hai người có thể đoàn tụ với nhau được.

Anh đi đường anh, tôi đường tôi

Tình trạng đất nước, tình trạng của chế độ gia đình phong kiến bắt buộc phải như vậy và không thể nào làm khác hơn được. Có hai vấn đề lớn của đất nước vào khoảng năm 1930.

-  Vấn đề thứ nhất : đất nước không có chủ quyền.

-  Vấn đề thứ hai : xã hội đang bị chìm đắm, đang bị ràng buộc trong những lề lối phong kiến, xưa cũ.

Dân trí chưa mở và những tập tục phong kiến chưa có thể tháo ra được là hai trở lực mà cả hai người đang phải chịu đựng. Người con trai ra đi hoạt động để thay đổi tình trạng, còn người con gái ở nhà có thể làm được gì hay chỉ tiếp tục làm nạn nhân cho những tập tục phong kiến của một gia đình cổ?

      Nhất Linh sanh vào năm 1905 và viết cuốn tiểu thuyết này lúc 31 tuổi. Cuốn này tên là Đoạn Tuyệt, muốn đoạn tuyệt với tất cả những cái gì cổ hũ, phong kiến của xã hội, của gia đình, nó đã làm cho con người không còn tự do. Thế Lữ đã viết bài thơ Giây Phút Chạnh Lòng này để tặng cho Nhất Linh cũng vào năm đó, tức là năm 1936.

      Hồi đó họ chỉ là một nhóm nhỏ có khoảng sáu bảy người thôi [*]. Họ sanh ra vào đầu thế kỷ thứ hai mươi, vào khoảng năm 1905, 1906 và 1907. Họ có cơ duyên được đi học và tiêm nhiễm được tư tưởng dân chủ, tự do của Tây phương và họ quyết định làm một cái gì cho đất nước. Một mặt họ muốn tổ chức những hội kín để vận động quần chúng đi tới chuyện lật đổ chánh quyền Pháp, một mặt họ biết rằng mật thám Pháp có khắp nơi, trong đó có rất nhiều người Việt đi theo Pháp để làm tay sai, để mà dọ thám họ vì vậy công việc của họ rất là khó khăn. Biết bao nhiêu người đã bị bắt, đã bị ở tù, bị xử tử vì đã muốn đứng dậy để làm cách mạng đuổi Pháp đi.

      Năm 1932, có một tờ báo sắp chết tên là Phong Hóa, họ xin lại giấy phép của tờ báo đó và với tài năng của nhóm, họ làm cho tờ báo đó trở thành một tờ báo rất nổi tiếng trong quốc dân. Họ viết những truyện ngắn, những truyện dài, họ làm những bài thơ, họ viết những bài khảo luận đánh động vào tâm trí của giới trẻ và tức khắc rất nhiều thanh niên trong toàn quốc đã trở thành độc giả của báo Phong Hóa (Bộ mới 1932, số 13).

      Nhất Linh Nguyễn Tường Tam có người em trai tên là Nguyễn Tường Long lấy bút hiệu Tứ Ly. Tứ ly là giờ xấu nhất trong ngày (khi mình muốn làm chuyện gì hay thì đừng làm vào cái giờ này. Anh chàng này lấy Tứ Ly làm bút hiệu của mình; tôi cứ lấy cái tên đó nếu rủi thì tôi chịu, tôi không mê tín như vậy) và Tứ Ly đã thật sự là một cây bút châm biếm tài tình. Tất cả những gì cổ hủ, tất cả những gì lỗi thời, tất cả những gì lố bịch, ông ta đều dùng ngòi bút của ông ta để châm biếm và cây bút Tứ Ly đã làm cho chánh quyền, nhất là chánh quyền Pháp, rất sợ hãi và đến năm 1936 chánh quyền Pháp bắt buộc phải đóng cửa tờ Phong Hóa.

      Sau đó mấy anh em tìm cách để ra một tờ báo khác nữa gọi là tờ Ngày Nay và kỳ này Nguyễn Tường Long bỏ bút hiệu Tứ Ly và lấy bút hiệu mới là Hoàng Đạo. Hoàng đạo là giờ tốt nhất trong ngày và họ tiếp tục cái lý tưởng của họ. Với những bài khảo luận, truyện ngắn, truyện dài, họ giúp mở dân trí ra và chỉ trong vòng bảy tám năm họ thay đổi sự suy nghĩ của cả một thế hệ thanh niên ở trong nước. Tôi lớn lên và đã bị ảnh hưởng tư tưởng và văn chương của Tự Lực Văn Đoàn khá nhiều.

      Một người con trai lớn lên trong cái không khí văn nghệ đó sẽ thấy rõ ràng mình chỉ có hai đường thôi, một là vâng lời cha mẹ đi cưới vợ và sống trong môi trường cũ, hai là bỏ nhà đi làm cách mạng. Một là làm như Loan, lập gia đình, sanh ra vài ba đứa con, cho nó đi học rồi chịu đựng tất cả những và những tập tục cổ; hai là làm Dũng, cương quyết bỏ ra đi để đi làm cách mạng. Nếu như không có một nguyên làm cho tôi trở thành một người xuất gia thì tôi đã đi vào một trong hai con đường đó và ngày hôm nay tôi đã  không ngồi ở đây. 
(...)

Nhất Hạnh[**]
23.01.2001 Làng Mai – Pháp quốc

Kỷ niệm cố hương (ST)

-------------------------------------------

Chú thích:
[*] Gồm 7 người là Nhất Linh, Khái Hưng, Hoàng Đạo, Thạch Lam, Tú Mỡ, Thế Lữ, Xuân Diệu.
[**] Bài mà blog HG đã đăng của cùng tác giả: Bông hồng cài áo 

               Giây phút chạnh lòng

                                Tặng tác giả "Đoạn Tuyệt"  

Anh đi đường anh, tôi đường tôi,
Tình nghĩa đôi ta có thế thôi.
Đã quyết không mong xum họp mãi.
Bận lòng chi nữa lúc chia phôi?

Non nước đang chờ gót lãng du,
Đâu đây vẳng tiếng hát chinh phu,
Lòng tôi phơi phới quên thương tiếc
Đưa tiễn anh ra chốn hải hồ.

Anh đi vui cảnh lạ, đường xa,
Đem chí bình sinh dãi nắng mưa,
Thân đã hiến cho đời gió bụi
Đâu còn lưu luyến chút duyên tơ?

Rồi có khi nào ngắm bóng mây
Chiều thu đưa lạnh gió heo may
Dừng chân trên bến sông xa vắng,
Chạnh nhớ tình tôi trong phút giây;

Xin anh cứ tưởng bạn anh tuy
Giam hãm thân trong cảnh nặng nề,
Vẫn để hồn theo người lận đận;
Vẫn hằng trông đếm bước anh đi.

Lấy câu khẳng khái tiễn đưa nhau,
Em muốn cho ta chẳng thảm sầu.
Nhưng chính lòng em còn thổn thức,
Buồn kia em giấu được ta đâu?

Em đứng nương mình dưới gốc mai,
Vin ngành sương đọng, lệ hoa rơi,
Cười nâng tà áo đưa lên gió,
Em bảo: hoa kia khóc hộ người.

Rồi bỗng ngừng vui cùng lẳng lặng,
Nhìn nhau bình thản lúc ra đi.
Nhưng trong khoảnh khắc thờ ơ ấy,
Thấy cả muôn đời hận biệt ly.

Năm năm theo tiếng gọi lên đường,
Tóc lộng tơi bời gió bốn phương.
Mấy lúc thẫn thờ trông trở lại,
Để hồn mơ tới bạn quê hương.

Ta muốn lòng ta cứ lạnh lùng
Gác tình duyên cũ chẳng đường trông.
Song le hương khói yêu đương vẫn
Phảng phất còn vương vấn cạnh lòng.

Hôm nay tạm nghỉ bước gian nan.
Trong lúc gần xa pháo nổ ran.
Rũ áo phong sương trên gác trọ.
Lặng nhìn thiên hạ đón xuân sang.

Ta thấy xuân nồng thắm khắp nơi,
Trên đường rộn rã tiếng đua cười,
Động lòng nhớ bạn xuân năm ấy.
Cùng ngắm xuân về trên khóm mai.

Lòng ta tha thiết đượm tình yêu,
Như cảnh trời xuân luyến nắng chiều,
Mắt lệ đắm trông miền cách biệt,
Phút giây chừng mỏi gót phiêu lưu...

Cát bụi tung trời - Đường vất vả
Còn dài - Nhưng hãy tạm dừng chân,
Tưởng người trong chốn xa xăm ấy
Chẳng biết vui buồn đón gió xuân?

                                       Thế Lữ (1936)